अमेरीकेत साहित्य संमेलन करणार हे जाहीर झाल्यापासून नेहमीप्रमाणे वादाला सुरुवात झाली.त्यावर थोडे काही

साधारणपणे एक वर्षापूर्वी सकाळ मध्ये नेहमीच्या "वाचकांच्या" पत्रव्यवहारामध्ये अनेक सूज्ञ नागरीकांनी आपली परखड मते मांडली होती. विषय होता, अमेरिकेतील लोकांनी दिलेल्या देणगीबद्दल मुख्यमंत्र्यांची प्रतिक्रिया.

बहुतांश लोकांनी सरळ टीकास्त्र सोडले होते जे मला काही तितकेसे पटले नाही. त्यांचा मुद्दा असा होता की भारतातून बाहेर जाऊन उगाच "शो" म्हणून केलेला हा उद्योग ,त्याचे एवढे काय कौतुक. त्यापेक्षा शेतकरी आत्महत्या करत आहेत त्यांच्याकडे लक्ष द्या. अजून एक मुद्दा म्हणजे "या परदेशी स्थायिक मंडळींनी साजरा केलेला होलिकोत्सव कळला.त्यांनी कधी "बैलपोळा" साजरा केल्याचे आठवत नाही." ह्या २ मुद्द्यांमागचा उद्देश मला अजूनपर्य़ंत समजला नाही. शेतकरी,बैलपोळा आणि परदेशी स्थायिक मंडळी यांचा संबंध अगदीच बादरायण आहे. हे तसेच काहीसे असल्यासारखे आहे.

आपल्या मनातला पूर्वग्रह या ना त्या मार्गाने बाहेर काढण्याचा हा एक प्रकार. जर तुमचा आक्षेप परदेशात संमेलन भरवण्यालाच असेल तर माझ्या मते त्याला आखिल "भारतीय" म्हणण्याचीही काही गरज नाही. जर महाराष्ट्राबाहेर जेवढे मंडळी मराठी साहित्यात रस घेतात तेवढेच जर भारताबाहेर अमेरीकेत घेत असतील तर त्यात वावगे ते काय?

आरडाओरड करीत राहणे हे जणू आजकालचा मूलमंत्रच झाला आहे. सर्व गोष्टींमध्ये आपले नाक हे खुपसलेच पाहीजे का? breaking news च्या मागी लागून ज्यात त्यात काहीतरी खुसपट कशाला काढले पाहीजे. चिपळूण मध्ये रेल्वे स्थानकात लोक अडकून पडले की लगेच वाहीन्या आपापले कॅमेरे घेऊन पोचले तिकडे लोकांची मते विचारायला. लोक आरडाओरडा करत होते. जणू काही सरकार आणि रेल्वे व्यवस्थापनानेच मुद्दामून एवढा पाऊस पाडला आहे अशा थाटात तो बातमीदार बडबड करत होता. कोणा official ला फोन लावून लगेच studio मधून प्रश्न
बातमीदार: मदत पोचायला एवढा उशीर का होत आहे?
official: हे बघा. आमची वाहने खाण्यापिण्याच्या सामानासहीत रवाना झाली आहेत. सगळीकडेच पावसाने traffic jam झाला आहे. त्यामुळे कधी पोचेल हे आत्ताच असे काही सांगता येणार नाही
बातमीदार: आमची टीम कधीच तिथे पोचली आहे. मग तुमची गाडी का नाही पोचत?

मी सर्द. "अरे दीडशहाण्या, तू काय बोलतो आहेस.तुमची गाडी तिथे पोचली ना. मग तुम्हाला मदत का नाही नेता आली. कुठल्या तोंडाने प्रश्न विचारतो आहेस तू?"

सर्व काही आपल्या हाती असावे,किंवा आपल्या जवळपास असावे हा अट्टाहास कशाला? झाले एखादे वर्ष संमेलन तर बिघडले कुठे? ह्याच टीकेला समांतर अशी अजून एक गोष्ट म्हणजे क्रिकेटपटूंना मिळणारे मानधन. लोकांना बघवत नाही. एक मॅच खेळून एवढे पैसे मिळवलेले बऱ्याच लोकांना पचवता येत नाही. दुसऱ्याच्या गोष्टी बघायच्याच कशाला? तुम्ही वयाच्या ५ वर्षापासून बाकीच्या गोष्टी सोडून तासंतास सराव केलाय का? तुम्ही सलग ३ महीने आपल्या कुटुंबापासून लांब राह्ताय..आपल्या मुलाशीदेखील बोलायला तुम्हाला वेळ नाही असे झाले आहे का? नाही ना? मग ह्या सर्वांचे फळ म्हणून त्यांना पैसे मिळाले तर काय वाईट आहे.

केवळ लोक परदेशात राहतात हे एक कारण टीकास्त्र सोडण्याला पुरे आहे? जरी ते परदेशात असतील तरी आहेत भारतीय,मराठीच ना. त्यांना जर एखादे साहित्य संमेलन अनुभवायचे असेल तर त्यामागे काय चूक आहे?

एकंदरीत काय, आपला तो बाब्या,दुसऱ्याचे ते कार्टं !!

दुसरे म्हणजे संमेलन कुठे का असेना, वादविवादाच्या भोवऱ्यात ते अडकले नाही तर ते संमेलनच नाही.

Minneapolis मध्ये आल्यापासून काल पहिल्यांदा मला अगदी परके असल्याची जाणीव होत होती.कारणही तसेच होते. weather.com नामक तापमापकाचा ‘पारा’ कितीतरी दिवसांनी शून्याच्या वर तब्बल १० °C ला पोचला होता. आणि बघता बघता एका रात्रीत पूर्ण जागेचा चेहरामोहराच बदलून गेला.

आमचे (म्हणजे इथे आलेल्या सर्व नवीन विद्यार्थीमंडळींचे) पहिले स्वागत अर्थातच पावसाने केले होते. ईथला पाऊसदेखील किती वेगळा वाटला होता.रस्त्यावरून वेगाने धावणाऱया गाडयांवर पावसाने काहीच फरक पडला नव्हता. पण तरीदेखील रात्री जेवायच्या सुमारास पडणारा पाऊस, त्याबरोबर अट्टाहासाने केलेला चहा,मातीच्या सुगंध आपल्यासारखा दरवळत नाही अमेरिकेत अशी मनातल्या मनात मिरवलेली प्रौढी हेदेखील स्पष्टपणे डोळ्यासमोर आहे.हे सगळे विचार मनात चालू असताना अंगावर पडणारे तुषार पावसात भिजण्याच्या आनंदापेक्षा जास्त सुखकर वाटले होते. माझा हा विचार चालू असताना समोर भिजायचा आनंद घेणाऱ्या ३ वेडया मुली बघून भिजण्यापेक्षा जास्ती मजा तर असे नुसतेच उभे राहून जुन्या आठवणींना उजाळा देण्यात आहे हेपण मला सांगावेसे वाटत होते.

नव्याची नवलाई संपून बाकी सर्व घडी नीट बसेपर्यंत थंडीची चाहूल लागलीच होती. आयुष्य़ात पहिल्यांदाच बर्फ़ बघणार या कारणाने बर्फ़ पडायची पण उत्सुकता होती.आधीच्या वर्षीच्या बर्फ़ाची छायाचित्रे बघून मानसिक तयारी करण्याबरोबर थंडीला तोंड देण्याकरता बाकी सामग्री गोळा करुन ( म्हणजे jackets,gloves तत्सम गोष्टी) मी एकदम सज्ज झालो होतो.शेवटी नोव्हेंबर महिन्याच्या अखेरीस बर्फ़ाला सुरुवात झाली.पहिल्या बर्फ़ात पावलांचे ठसे उमटवणे, बर्फ़ाचे गोळे (दुसऱ्यांना मारायला) बनवायचा वायफळ प्रयत्न करणे,हिमकण कसे dendritic असतात हे बघून आपले Material Science चे ज्ञान पाजळणे हे सगळे करेपर्यंत आजूबाजूला सर्व पांढरे बघायचीही सवय आपोआप होऊन गेली. नाही म्हणायला जेव्हा बर्फ़ पडतो तेव्हामात्र पावसाला तुच्छ लेखणाऱ्या गाडया मात्र हलकेच नांगी टाकतात..म्हणजे त्यांचा वेग मंदावतो. सलग ३-४ महिने असेच काढल्यानंतर मग मात्र ह्या सर्वाचा मनापासून कंटाळा यायला लागला होता. सर्व jackets अंगावरती चढवणे त्रासदायक वाटू लागले होते.आणि मग ओढ लागली होती ती वसंताची.

जसाजसा मार्च उजाडला तशी वसंताच्या आगमनाची देखील हलकीशी चाहूल लागत होती. मध्ये एकदा अशीच चक्कर मारताना हिरवी झाडे बघून माझ्या मित्राचे ," Good. Finally I can now say that I am not color blind" हया उद़्गारांना मनापासून दादही देऊन झाली होती. तरीही फक्त एका t-shirt वर बाहेर जाता येईल अशी वेळ यायला एप्रिलच्या मध्यापर्य़ंत वाट पहावी लागली. आत्ता परवा शेवटी एकदाचा तो दिवस आला. बाहेर पडल्यापडल्या सूर्यकिरणांमध्ये खरोखरीच उष्णता जाणवत होती. अख्ख्या रस्त्यावर गाडयांचा गजबजाट दिसू लागला. जनसंख्येचा विस्फोट झाल्याप्रमाणे एकदम आजूबाजूला गर्दी वाटायला लागली. एकदमच नानाविध प्रकारचे, रंगीबेरंगी पोषाख डोळ्यासमोर येऊ लागले. University मध्ये मोकळ्या जागेत छोटेखानी foodstalls मध्ये विकत असलेले hot dogs,त्याच्यामागे juggling करणारे लोक, पाठीमागे frisbie चा खेळ चालू आहे असे एकदम सहलीला आल्यावर बघायला मिळेल असे दॄश्य होते.

हे सगळे अनुभवल्यानंतर मात्र मला एकदम परक्या ठिकाणी आल्यासारखे वाटू लागले. असे का वाटते आहे ह्याचा मनाशीच छडा लावण्याचा खूप प्रयत्न केला. पण समाधान काहि झाले नाही. हे सर्व होईपर्यंत माझ्या पाठीला लावलेल्या बॅगमुळे घाम यायला सुरुवात झाली आणि मग मात्र मला बाजूच्या गर्मीचा आनंद झाला.

ह्या blog post मधील खरेतर शेवटच्याच काही ओळी लिहायच्या होत्या पण लिहिता लिहिता त्याने इथे आल्यापासून लिहावे वाटणारे एक दोन blog सामावून घेतले आहेत.

१. लुत्फ पे मै तुमसे क्या कहु जाहिद
हाय कमबख्त, तुने पी ही नही


२. पीनेवालो की हरकते देखने का लुत्फ़ मै तुम्हे क्या बताऊ जाहिद
मै ही वो अकेला था जिसने पी ही नही ।

जर भारतात ब्रिटीश आलेच नसते तर काय झाले असते?
जर तेंडुलकरला खोटा आऊट नसता दिला तर काय झाले असते?
जर मुंबईला एवढा पाऊस पडला नसता तर काय झाले असते?
जर महाराष्ट्रात युतीचे सरकार असते तर काय फरक पडला असता?

असे एक ना अनेक जर..तर चे प्रश्न आपल्याला नेहमी भेडसावत असतात. या "जर..तर" चाच प्रश्न परवा झोपायच्या वेळी मला भेडसावत होता आणि त्यातूनच एक विचारशृंखला तयार झाली..नव्हे विचारांचा गुंता झाला. तोच इथे लिहीत आहे.

जर आणि तर चा आपण जेव्हा विचार करतॊ तेव्हा किती वेळा आपल्याला नंतरच्या शक्यतांचा पूर्णपणे अंदाज असतो?"जर..तर" मधल्या तरचा विचार करताना आपण जो निष्कर्ष काढतो तो कशावर आधारीत असतो? आयुष्यातला प्रत्येक निर्णय "जर..तर" वर अवलंबून असतॊ का? कुठल्या वेळेला आपण "जर..तर" चा विचार न करता सरळ आपले intuition वापरुन निर्णय घेतो? असे एकामागून एक प्रश्न मला पडत गेले.

याचाच विचार करत असताना एक गोष्ट अशी जाणवली की जेव्हा आपण तर च्या शक्यतेबद्दल तर्क करतो तेव्हा अंतिम निष्कर्ष बरयाचदा आपल्या मनाचे समाधान करण्याकरता काढतो. उदा. सचिनला तेव्हा आऊट दिले नसते तर कदाचित आपण जिंकलो असतो...हयाच प्रश्नाला पाकिस्तानचे लोक "आऊट तेव्हा झाला नसता तर नंतर झाला असता,शेवटी भारत जिंकणे काही शक्य नव्हते" असे उत्तर देतील. याचाच अर्थ असा की "जर..तर" मधल्या तर च्या तर्काला unbiased logic नाही. मग त्या तर्काला कितपत अर्थ आहे?काहीतरी करुन त्या तर्काची सत्यता पडताळून पाहता येईल का?

आपल्यापुढे असलेल्या सर्व शक्यता पडताळून,त्या सर्व शक्यतांचा व्यवस्थितपणे विचार करुन आपण जेव्हा एखादा मार्ग अवलंबतो तेव्हा एका अर्थाने आपल्याला तर च्या सर्व तर्कांचा अंदाज असतो आणि त्यांची सत्यताही वास्तव असते. पण अशा वेळेला मग "जर..तर" चा प्रश्नच निरर्थक ठरतो.

सर्वच ठिकाणी आपण "जर..तर" चा विचार नाही करु शकत...जिथे जिथे आपल्याला निर्णय कमी वेळात घ्यायचा असतो तिथे आपण आपल्याला त्या क्षणी जी गोष्ट योग्य वाटेल ती आपण करतो.अशी अनेक उदाहरणे आपल्याला घेता येतील.

जेव्हा आपण एखादा तर्क करतो तेव्हा तो बरयाचदा "जो होता है वो भले के लिये ही होता है" असे मानून मनाची समजूत घालून घेतो. म्हणजेच जे घडतय ते घडणारच होते आणि म्हणूनच घडतय. "तुझे आहे तुजपाशी"ची आठवण मनात ताजी असल्याने "उंटाने उंटासारखेच गेले पाहिजे,घोड्याने घोड्यासारखेच गेले पाहिजे" असा विचार मनात डोकवून गेला. पण त्याचबरोबर माझ्या विचारशृंखलेला नवीन फाटा फुटला. समजा आपण बुद्धीबळाचे नियम थोडे बदलले , म्हणजे जर उंटाची चाल घोड्याला दिली,घोड्याची चाल हत्तीला दिली आणि हत्तीची चाल उंटाला दिली तर final outcome मध्ये काहीच फरक पडणार नाही. म्हणजेच आपण काही जर आणि तर च्या जोड्या बनवल्या आणि तर नंतरचे options बदलले तरी end result तोच राहील. मग ह्या सर्व जगातल्या ह्या "जर..तर" च्या प्रचंड जाळ्यातल्या ह्या अशा जोड्या हुडकायच्या कशा? आणि समजा आपल्याला त्या हुडकता आल्याच तर त्याचा आपण फायदा कसा करुन घ्यायचा?


असे एकामागून एक, असंबद्ध विचारांची मालिका चालू असताना अजून एका विचाराने ती खंडीत केली,
की समजा हे "जर..तर" नसते तर काय झाले असते???

आणि ह्या अशा अनेक असंबद्ध आणि अनुत्तरीत प्रश्नांना साथीला घेऊन मी झोपी गेलो

"चवीनं खाणार त्याला केप्र देणार" अशी एक जाहिरात होती. पण आमच्यासारखे काही लोक केप्र न खाता चवीने खूप गोष्टी खातात. खाण्याच्या बाबतीत चोखंदळ अनेक लोक असतात पण सर्वांच्या आवडीनिवडी असतातच. त्यामुळे खाणे या विषयावर अनेकदा आपण बरेच सल्ले ऐकत राहतो आणि देतही राहतो. फिट्टंफाट !!!!

घरातून बाहेर पडले की अनेक गोष्टींची आठवण येत राहते. गेली काही वर्षे कानपूरला राहिल्यावर तर जीभेचे लाड पुरवणाऱ्या अनेक गोष्टी आठवत राहतात. पाव भाजी, वेगवेगळ्या उसळी , पुरणपोळी या त्यातल्याच काही गोष्टी. अशा पदार्थांची नावे जरी आठवली की इथे मिळणारे सर्व पदार्थ 'कःपदार्थ' वाटू लागतात.(चहा धरला तर तेही अगदीच काही चूक नाही)
असाच एक नेहमी आठवण येणारा पदार्थ म्हणजे 'हुरडा'.गेली बरेच वर्ष मी हुरडा खाऊ शकलो नाही याची मला हुरहूर लागली आहे.

हुरडा म्हणजे भाजलेल्या ज्वारीच्या कोवळ्या कणसातले दाणे. आता ह्यात ज्वारी,कोवळे कणीस अश्या गरजा असल्याने हुरडा हा सहसा फक्त जानेवारी आणि फ़ेब्रुवारी मध्ये खायला मिळतो. वेगवेगळ्या ज्वारीच्या जातींवर हुरडयाची चव अवलंबून असते. कुचकुची,गूळ्भेंडी या जातींचा हुरडा एकदम गोड असतो. महा्राष्ट्रात सर्व ठिकाणी ज्वारी होत नसल्याने बऱ्याच लोकांना हुरडा फक्त ऐकूनच माहीत असतो.सोलापूरकरांना नवल वाटण्याचे काही कारण नाही पण बाकी मराठी मंडळींसाठी ही आठवण माहितीपूर्ण ठरेल अशी अपेक्षा आहे.

हुरडयाचा संबंध फक्त जीभेशी नसून त्याच्याशी निगडीत बऱ्याच गोष्टी आहेत. सुरुवात करायची झाली तर 'हुरडा पार्टी' साठी पाहिजे एक छानशी 'रविवार सकाळ'. इतर वेळेला आपण रविवारी लवकर उठत नसल्याने हुरडा खायला जाताना ऊन अगदी आल्हाददायक वाटते. अशा ऊन्हाची मजा घेत मस्त शेतावर पोचेपर्यंत आपण नक्कीच "warm up" झालेलो असतो. एकदा का शेतावर पोचलो की मग रानमेव्याचा मस्त आस्वाद घ्यावा. झाडावर चढणे, चिंचा-बोरं पाडणे, शेतात हिंडणे असे काहीतरी केले म्हणजे मग सपाटून भूक लागते. मग पाडलेल्या चिंचा आणि बोरांबरोबर ढाळा खायचा आणि बाकीच्या लोकांसोबत भांडण करायचे.

एवढे सगळे करेपर्यंत एकीकडे हुरडयाची तयारी करुन झालेली असते. म्हणजे ज्वारीची कणसे गोळा केलेली असतात,सोबत वांगी तयार ठेवलेली असतात आणि एका ठिकाणी एक गोल खड्डा करुन त्यात गोवऱ्या भरुन ठेवलेल्या असतात. या पेटवलेल्या "आगटी"कडे बघताच आपल्या ताटात पुढे काय वाढले जाणार आहे याची कल्पना येते आणि मग दुय्यम खाद्यपदार्थ आपोआप बाजूला ठेवले जातात. आगटी पुरेशी पेटली याची खात्री झाली की मग त्या खड्ड्याच्या बाजूने ज्वारीची कोवळी कणसे (ज्यात नुकतेच दाणे भरले आहेत अशी) आणि वांगी एका काठीच्या मदतीने खुपसली जातात. मग 'हुरडा पार्टी' ची महफिल बसते. हुरड्याबरोबर खायला म्हणून सोलापूर स्पेशल दाणे आणि दाण्याची चटणी गूळासोबत ठेवलेली असते. आता फक्त गूळ-दाणे खाणारा माणूस हा गाढव असतो त्यामुळे "गाढवाला गूळाची चव काय" असे म्हणणे सयुक्तिक ठरत नाही. तर मग थोड्या वेळात कणसे मस्त भाजली गेली की मग ती एक एक करुन बाहेर काढली जातात. आणि मग ती कणसे हातांनी मळली की कणसातील दाणे निघू लागतात. हाच आपला 'हुरडा'. एकदा का कणसे मळणे सुरु झाले की मग आपण शांतपणे खायला सुरुवात करयची. मूठमूठभर हुरडा घेऊन आपापल्या आवडीप्रमाणे 'हादडावा'. म्हणजे नुसता खा नाहीतर चटणीबरोबर खा आणि चटणी तिखट लागली तर गूळासोबत खा पण हुरडा तो हुरडाच. यासोबत आगटीत भाजलेली वांगी अख्खी खाण्यातली मजाही आगळीच..अशा सगळ्या पदार्थांचा आस्वाद घेऊन तृप्त झालो की मग मस्त एक ग्लासभरुन ताक प्यायचे आणि ते सुद्धा ज्वारीच्या कणसाच्या दांड्याने ढवळून...अहाहाहाहा

आपल्या पोटाचे एवढे लाड करुन झाल्यावर मग झोपण्यावाचून पर्याय नाही. शांतपणे घरी येऊन अख्खी दुपार झोप काढली की मग वाट बघायची पुढच्या रविवाराची.....